Bulan

Matan testwiki
Ralatan par 20 Nupimbir 2024 11.58 ulih imported>EnzoTC (Saya memperbarui foto situs pendaratan)
(bida) ← Ralatan sebelumnya | Ralatan pahanyarnya (bida) | Ralatan salanjutnya → (bida)
Capil ka navigasi Capil ka panggagaian

Citakan:Infobox Planet

Bulan bawarna habang wan jingga, tajanak matan Bumi pas garaha, wayah Bumi baandak di antara Bulan wan Matahari

Bulan (simbol: ☾) adalah satelit alami Bumi sabubutingannyaCitakan:Efn[1] wan adalah satilit pangganalnya kalima dalam Tata Surya. Bulan jua adalah satelit alami pangganalnya di Tata Surya maumpat ukuran planet nang di urbitnya,Citakan:Efn lawan diamitir 27%, kakajalan 60%, wan massa Citakan:Frac (1.23%) matan Bumi. Di antara satilit alami lainnya, Bulan adalah satilit pangajalnya kadua imbah Io, satilit Yupiter.

Bulan baandak di rotasi sinkron lawan Bumi, nang rancak maampaiakan higa nang sama di Bumi, lawan higa parak ditandai ulih mare pulkanik kadap nang tadapat di antara dataran tinggi karak nang tarang wan kawah tubrukan nang manungkung. Bulan adalah banda langit nang panarangnya imbah Matahari. Saupama Bulan kaya liwar putih wan tarang, pamukaan Bulan sabujurnya kadap, lawan tingkat katarangan nang sadikit labih tinggi matan aspal incir. Matan jaman kunu, andaknya nang manungkung di langit wan pasanya nang taatur sudah mampangaruhi banyak budaya, tamasuk basa, pananggalan, sani, wan mitulugi. Pangaruh gravitasi Bulan maulah tajadinya pasang surut di lautan wan pamanjangan waktu wayah hari di Bumi. Intang orbit Bulan matan Bumi wayah ngini adalah kikira talu puluh kali matan diamitir Bumi, nang maulah ukuran Bulan nang cungul di langit parak sama ganal lawan ukuran Matahari, jadi mambada'i Bulan gasan manukupi Matahari wan maulah tajadinya garaha matahari hibak. Intang linear Bulan matan Bumi wayah ngini banaik lawan laju 3.82±0.07 cm satahun, saupama laju ngini kada kunstan.[2]

Bulan dikikiraakan tabantuk kikira 4,5 miliar tahun nang lalu, kada lawas imbah pabantukan Bumi. Saupama tadapat sajumlah hipotesis manganai asal-muasal Bulan, hiputisis nang paling ditarima wayah ngini manjalasakan bahua Bulan tabantuk matan rarapaian nang takulayak imbah sabuah banda langit saukuran Mars baranjahan lawan Bumi.

Bulan adalah sabubutingannya banda langit salain Bumi nang sudah didarati ulih manusia. Parugram Luna Uni Soviet adalah wahana panambaian nang sampai ka Bulan lawan kapal tarabang ruang angkasa nirawak wayah tahun 1959; parugram Apollo NASA Amirika Sarikat adalah misi luar angkasa baawak sabubutingannya nang sudah sampai ka Bulan sampai wayah ngini, dimulai lawan palungsuran misi baawak Apollo 8 nang maurbit Bulan wayah tahun 1968, wan diumpati ulih anam misi pandaratan baawak antara tahun 1969 wan 1972, nang pamulaan adalah Apollo 11. Misi ngini bulik ka Bumi mambawa 380 kg batuan Bulan, nang dipakai gasan mangambangakan pamahaman giulugi manganai asal-muasal, pambantukan satruktur dalam, wan sajarah giulugi Bulan.

Imbah misi Apollo 17 wayah 1972, Bulan wastu disinggahi ulih kapal tarabang ruang angkasa nirawak. Misi-misi ngitu rancaknya adalah misi urbit; matan tahun 2004, Japang, Tiongkok, India, Amirika Sarikat, wan Badan Luar Angkasa Irupa sudah malungsurakan wahana pangurbit Bulan, nang umpat basumbangsih tahadap panamuan is banyu di kawah kutup Bulan. Imbah Apollo, dua nagara jua sudah mangirimakan misi rover ka Bulan, misi Lunokhod Soviet pahabisan pas tahun 1973, wan misi basambungan Chang'e 3 RRC, nang malungsurakan rover Yutu wayah tanggal 14 Disimbir 2013.

Misi baawak ka Bulan wayah masa hadapan sudah dirancanaakan ulih banyak nagara, baik nang didanai ulih pamarintah atawa swasta. Di bawah Pajanjian Luar Angkasa, Bulan tatap bibas dijalajahi ulih sabarataan nagara gasan tujuan damai.

Asal usul ngaran

Dalam basa Inggris, ngaran gasan satelit alami Bumi adalah moon.[3][4] Kata banda moon babibit matan kata moone (kikira tahun 1380), nang jua bakambang matan kata mone (1135), babibit matan kata basa Inggris Kuno mōna (sabalum 725). Sama halnya lawan sabaratan kata kulaan dalam basa Jermanik lainnya, kata ngini babibit matan basa Proto-Jermanik *mǣnōn.[5]

Sambatan lain gasan Bulan dalam basa Inggris mudirin adalah lunar, asalnya matan basa Latin Luna. Sambatan lainnya nang kada tapi awam adalah selenic, matan bahasa Yunani Kuno Selene (Citakan:Lang), nang imbahnya jadi dasar pangaranan selenografi.[6]

Pambantukan

Citakan:Main Barakas:Evolution of the Moon.ogv Babarapa mikanisme nang diajuakan manganai pambantukan Bulan manyatakan bahwa Bulan tabantuk pada 4,527 ± 0,010 miliar tahun nang bahari,Citakan:Efn kikira 30-50 juta tahun imbah pambantukan Tata Surya.[7] Panalitian pahanyarnya nang digawi ulih Rick Carlson manunjukakan bahwa Bulan baumur sakurang-kurangnya 4,4 sampai 4,45 miliar tahun.[8] [9] Hipotesis naya antara lain manjalasakan bahwa fisi Bulan baasal matan karak Bumi akibat gaya sentrifugal,[10][11] panangkapan gravitasi sawalum pambantukan Bulan,[12] wan pambantukan Bumi wan Bulan sacara basamaan di cakram akresi primordial.[11] Hipotesis naya kada manjalasakan tinggi momentum buncu matan sistim Bumi-Bulan.[13]

Hipotesis nang balaku damini manjalasakan bahwa sistim Bumi-Bulan tabantuk akibat rumpukan ganal, wayah banda langit saukuran Mars (bangaran Theia) barumpakan lawan proto-Bumi nang hanyar tabantuk, mamuakakan matarial ka urbit di paraknya nang imbahnya bakumpul gasan mambantuk Bulan.[14] Hipotesis naya mungkin marupakan hipotesis nang paling manjalasakan manganai asal usul Bulan, meskipun panjalasannya kada sampurna.

Rumpakan ganal diparkiraakan umum tajadi pada awal pambantukan Tata Surya. Pemodelan simulasi komputer manganai rumpakan ganal sasuai lawan ukuran momentum buncu sistem Bumi-Bulan wan ukuran inti Bulan nang halus. Simulasi naya jua manunjukakan bahwa sapalih ganal materi pada Bulan baasal matan planet nang marumpak, lain matan proto-Bumi.[15] Akan tetapi, pangujian pahanyarnya manunjukakan bahwa sapalih ganal matari Bulan baasal matan Bumi, lain matan nang marumpak.[16][17][18] Bukti meteorit manunjukakan bahwa materi banda langit nang lain kaya Mars wan Vesta baisi oksigen wan komposisi isotop nang balain banar lawan Bumi, sadangkan Bulan wan Bumi baisi komposisi isotop nang pina mahirip. Pancampuran matari nang manguap imbah rumpakan antara banda langit pambantuk Bulan lawan Bumi diparkiraakan manyamaakan komposisi isotop buhannya,[19] bujur hal naya masih dirucauakan.[20]

Ganalnya energi nang dilapasakan wayah tajadinya rumpakan ganal wan akresi materi di orbit Bumi nang tajadi imbahnya cagar malunuhakan kulimbit hagian luar Bumi, nang imbahnya mambantuk lautan magma.[21][22] Bulan nang hanyar tabantuk baisi jua lautan magma saurang; kikira kadalamannya kisaran 500 km matan radius kasabarataan Bulan.[21]

Bujur akurasi dalam manjalaskan pambantukan Bulan didukung oleh banyak bukti, masih tadapat babarapa kangalihan nang kada sahibaknya kawa dijalasakan oleh hipotesis rumpakan ganal, tautama nang bakaitan lawan komposisi Bulan.[23]

Wayah tahun 2001, tim di Carnegie Institute of Washington malaporakan panalitian nang buhannya gawi tahadap isotop batuan Bulan.[24] Tim naya mahaga bahwa batuan Bulan nang dibawa ka Bumi malalui Program Apollo baisi isotop nang mahirip lawan batuan Bumi, wan balainan lawan batuan pada kabanyakan banda langit nang lainnya di Tata Surya. Marga sapalih ganal materi nang lapas ka orbit wan mambantuk Bulan diduga baasal matan Theia, pahagaan naya sama sakali kada terduga. Pada tahun 2007, bubuhan panaliti matan California Institute of Technology mamadahakan bahwa kasamaan isotop antara Bumi lawan Theia kurang matan 1%.[25] Pada tahun 2012, analisis nang digawi tahadap sampel isotop Bulan manunjukakan bahwa Bulan baisi komposisi isotop nang sama lawan Bumi,[26] batantangan lawan hipotesis nang manjalasakan bahwa Bulan tabantuk jauh matan orbit Bumi atawa matan Theia.

Karakteristik fisik

Struktur dalam

Citakan:Main

Struktur Bulan
Komposisi kimia parmukaan Bulan (baasal matan batuan kerak)[27]
Sanyawa Rumus Komposisi (wt %)
Mare Dataran tinggi
silika SiO2 45.4% 45.5%
alumina Al2O3 14.9% 24.0%
kapur CaO 11.8% 15.9%
besi(II) oksida FeO 14.1% 5.9%
magnesia MgO 9.2% 7.5%
titanium dioksida TiO2 3.9% 0.6%
sodium oksida Na2O 0.6% 0.6%
Total 99.9% 100.0%

Bulan tarumbung banda langit diferensiasi, nang sacara geokimia baisi komposisi kerak, mantel, wan inti nang balain lawan banda langit nang lain. Bulan sugih lawan wasi padat di hagian inti dalam, lawan radius kikira 240 km, wan fluida di hagian inti luar, tautama nang taulah matan wasi cair, lawan radius kikira 300 km. Di intang hagian inti Bulan tadapat lapisan pawatas babantuk cair lawan radius kikira 500 km.[28] Struktur naya diparkiraakan tarbantuk akibat kristalisasi fraksional pada lautan magma satumat imbah pambantukan Bulan 4,5 miliar tahun nang bahari.[29] Kristalisasi lautan magma naya cagar mambantuk mantel mafik, nang jua disababkan ulih curah hujan wan palunuhan mineral olivin, klinopiroksen, wan ortopiroksen; imbah talung parampat lautan magma takristalisasi, mineral plagioklas bakapadatan randah cagar tabantuk wan maapung ka hagian atas lapisan karak.[30] Cairan pahabisan nang marasani proses kristalisasi cagar tajabak di antara karak wan mantel, lawan inkompabilitas wan unsur panghasil panas nang balimpah.[31] Sasuai lawan proses naya, pemetaan geokimia matan orbit manunjukakan bahwa sapalih ganal karak Bulan basifat anortosit,[32] wan pangujian nang digawi tahadap sampel batuan Bulan nang baasal matan banjir lava di parmukaan jua manjalasakan bahwa komposisi mantel mafik Bulan tasugih lawan wasi amun dibandingakan lawan Bumi.[31] Teknik geofisika manjalasakan bahwa kakandalan rata-rata karak Bulan adalah ~50 km.[31]

Bulan adalah satelit pamadatnya nang kadua di Tata Surya imbah Io.[33] tapi, inti dalam Bulan tatumbung halus, lawan radius kikira 350 km atawa kurang;[31] ukuran naya hanya ~20% matan ukuran Bulan sacara saigian, balain lawan benda langit kebumian nang lain, nang ukuran inti dalamnya parak 50% matan ukuran saigian. Komposisi Bulan balum dikatahui sacara pasti, namun diduga parpaduan matan wasi metalik lawan sajumlah halus sulfur wan nikel; analisis manganai waktu rotasi variabel Bulan manunjukakan bahwa sapalih inti Bulan babantuk cair.[34]

Geologi permukaan

Citakan:Main Citakan:See also Citakan:Multiple image

Topografi Bulan

Citakan:Multiple image

Topografi Bulan sudah diukur lawan mamakai metode altimetri laser wan analisis gambar stereo.[35] Bantuk topografi nang panjalasanya talihat adalah basin Kutub Selatan Aitken di sisi jauh, lawan diameter kikira 2.240 km, nang marupakan kawah pangganalnya di Bulan lawan kawah pangganalnya nang suah dihaga di Tata Surya.[36][37] Titik parandahnya pada parmukaan Bulan bagana pada kadalaman 13 km.[36][38] Sadangkan titik paningginya baandak di hagian timur laut, nang diduga maalami pangandalan marga pambantukan basin Kutub Salatan Aitken.[39] Basin raksasa lain, nang kaya Imbrium, Serenitatis, Crisium, Smythii, wan Orientale, baisi libar wan katinggian nang tarandah.[36] Katinggian rata-rata sisi jauh Bulan kikira 1,9 km tatinggi amun dibandingakan lawan sisi parak.[31]

Fitur vulkanis

Citakan:Main

Dataran Bulan nang bawarna gelap wan kawa diitihi lawan mata talanjang disambat lawan maria (bahasa Latin gasan "laut"; atawa mare dalam bantuk tunggal), marga wayah bahari bubuhan astronom mangira bahwa dataran naya dihibaki ulih banyu.[40] Dataran naya barupa kulam ganal nang tabantuk matan lava basal. Bujur serupa lawan basal kebumian, basal mare baisi kandungan wasi nang tatinggi wan kandungan mineral nang kurang.[41][42] sahagian ganal lava naya malatus atawa mangalir malalui proses nang basamaan lawan pambantukan kawah rumpakan. Babarapa bantuk geologi parmukaan Bulan kaya gunung berapi perisai wan kubah vulkanis kawa dihaga di maria di sisi parak Bulan.[43]

Maria kawa dihaga hampir di sabigian sisi parak Bulan, mancakup 31% matan total parmukaan di sisi parak,[44] jauh tatinggi amun dibandingakan lawan maria pada sisi jauh, nang persentasenya hanya 2%.[45] Hal naya diparkirakan tajadi marga tingginya konsentrasi unsur panghasil panas di bawah karak di sisi parak, sawagaimana nang talihat pada peta geokimia nang diperoleh matan spektrometer sinar gamma Lunar Prospector, nang manyababakan mantel mangalami pamanasan, lunuh, imbahnya naik ka parmukaan wan malatus.[30][46][47] Sahagian ganal basal mare Bulan malatus pada periode Imbrian, kikira 3,0–3,5 miliar tahun nang bahari, meskipun hasil pananggalan radiometri manjalasakan waktunya lebih tua 4,2 miliar tahun nang lalu,[48] wan letusan pahabisan, badasarkan pananggalan hitungan kawah, tajadi kikira 1,2 miliar tahun nang bahari.[49]

Wilayah nang bawarna tatarang pada Bulan disambat lawan terrae, atawa dataran tinggi sacara umum, marga wilayah naya tatinggi matan kabanyakan maria. Badasarkan penanggalan radiometri, dataran tinggi Bulan tabantuk kikira 4,4 miliar tahun nang bahari, wan diduga merupakan kumulasi plagioklas matan lautan magma Bulan.[48][49] Balain lawan Bumi, kadada gunung di Bulan nang diyakini tabentuk akibat kajadian tektonik.[50][51][52]

Kawah rumpakan

A grey, many-ridged surface from high above. The largest feature is a circular ringed structure with high walled sides and a lower central peak: the entire surface out to the horizon is filled with similar structures that are smaller and overlapping.
Kawah Daedalus di sisi jauh Bulan

Citakan:See also

Proses geologi lain nang mamangaruhi bantuk parmukaan Bulan adalah kawah rumpakan,[53] yaitu katika kawah-kawah tarbantuk akibat tubrukan antara asteroid wan komet lawan parmukaan Bulan. Diparkiraakan tadapat kikira 300.000 kawah lawan luas labih matan 1 km di sisi parak Bulan.[54] Babarapa kawah naya dingarani manurut nama para pakar, ilmuwan, saniman, wan panjalajah.[55] Skala waktu geologi Bulan didasarakan pada kajadian rumpakan nang paling harat, tamasuk Nectaris, Imbrium, wan Orientale, lawan struktur nang dicirikan ulih lingkaran nang tabantuk matan materi nang manguap, rajin badiameter ratusan hingga ribuan kilometer.[56] Kurangnya aktivitas atmosfer, cuaca, wan proses geologi pahanyarnya mambuktiakan bahwa kawah-kawah naya masih dalam kondisi baik. Maskipun hanya sadikit kawah nang dikatahui asal usul pambantukannya, kawah-kawah naya tatap baguna gasan manantuakan usia relatif Bulan. Marga kawah tubrukan manumpuk pada tingkat nang hampir konstan, mahitung jumlah kawah per satuan luas kawa dipakai gasan mamparkiraakan usia parmukaan Bulan.[56] Usia radiometrik batuan kawah nang dibawa ulih misi Apollo bakisar matan 3,8 sampai 4,1 miliar tahun; naya dipakai gasan manjalasakan waktu tajadinya rumpakan Pengeboman Berat Akhir.[57]

Dataran nang manyalimuti hagian atas karak Bulan adalah parmukaan nang bubujuran takominusi (tapacah jadi partikal nang tahalus) wan lapisan parmukaan kebun kawah bangaran regolith, nang tabentuk akibat proses rumpakan. Regolith nang pahalusnya, yakni tanah Bulan matan kaca silikon dioksida, baisi tekstur kaya salju wan babau kaya mesiu.[58] Regolith di parmukaan nang tatuha umumnya takandal daripada parmukaan nang taanum; kakandalannya bamacam-macam, matan 10–20 m di dataran tinggi wan 3–5 m di maria.[59] Di bawah lapisan regolith tadapat megaregolith, lapisan batuan fraktur lawan kakandalan berkilo-kilometer.[60]

Ketersediaan banyu

Citakan:Main

Twenty degrees of latitude of the Moon's disk, completely covered in the overlapping circles of craters. The illumination angles are from all directions, keeping almost all the crater floors in sunlight, but a set of merged crater floors right at the south pole are completely shadowed.
Foto mozaik kutub selatan Bulan nang diambil oleh Clementine: perhatikan bagian gelap permanen di kutub.

Banyu cair kada kawa batahan di parmukaan Bulan. Wayah takana radiasi Matahari, banyu ancap cagar taurai malalui proses nang dipinandui lawan fotodisosiasi wan lanyap ka luar angkasa. Namun, matan tahun 1960-an, bubuhan ilmuwan mamparkiraakan bahwa banyu es nang diangkut oleh komet wayah tajadinya rumpakan atawa nang dihasilakan ulih reaksi batuan Bulan nang kaya oksigen, wan hidrogen matan angin surya, maninggalakan jejak banyu nang mungkin kawa batahan di kawah kutub salatan Bulan nang dingin wan kadap secara parmanen.[61][62] Simulasi komputer manunjukakan bahwa hampir 14.000 km2 parmukaan Bulan bagana pada hagian kutub nang kadap parmanen.[63] Katarsadiaan banyu di Bulan dalam jumlah nang mayu adalah faktor panting dalam marancanaakan proses kolonisasi Bulan marga cagar maimit biaya; rancana altenatif gasan maangkut banyu matan Bumi cagar malaasakan biaya nang ganal banar.[64]

Batahun-tahun nang bahari, jajak banyu sudah dihaga di parmukaan Bulan.[65] Pada tahun 1994, eksperimen radar bistatik di wahana Clementine manunjukkaan adanya kantong banyu baku di kitaran parmukaan Bulan. Namun, pengamatan radar imbahnya ulih Arecibo manunjukakan bahwa pahagaan nitu mungkin adalah batuan nang talontar matan kawah rumpakan anum.[66] Pada 1998, spektrometer neutron di wahana Lunar Prospector mahaga adanya konsentrasi hidrogen nang tinggi di lapisan regolith lawan kedalaman satu meter di wilayah kutub.[67] Pada 2008, analisis nang digawi tahadap batuan lava vulkanis nang dibawa ka Bumi oleh Apollo 15 manunjukkan adanya kandungan banyu dalam jumlah halus pada interior batuan.[68]

Pada tahun 2008, wahana Chandrayaan-1 mambujurakan adanya banyu es di parmukaan Bulan lawan mamakai Moon Mineralogy Mapper. Spektrometer maitihi adanya garis parasapan hidroksil di bawah sinar Matahari, nang mambuktiakan bahwa parmukaan Bulan baisi banyu es dalam jumlah ganal. Wahana nitu manunjukakan bahwa konsentrasi banyu es mungkin sampai 1.000 ppm.[69] Pada tahun 2009, LCROSS mangirim 2.300 kg impaktor ka kawah kutub nang kadap parmanen, wan mandeteksi sadikitnya tadapat 100 kg banyu dalam material ejektor.[70][71] Analisis data LCROSS lainnya manunjukakan bahwa jumlah banyu nang tadeteksi sampai 155 kg.[72] Pada bulan Mei 2011, Erik Hauri malaporakan[73] adanya 615-1410 ppm inklusi lunuh banyu pada sampel Bulan 74220, "tanah kaca jingga" lawan kandungan titanium tinggi nang baasal matan kajadian vulkanis nang dikumpulakan dalam misi Apollo 17 pada tahun 1972. Inklusi naya tabantuk saat tajadinya laduman ganal di Bulan kikira 3,7 miliar tahun nang bahari. Konsentrasi naya satara lawan magma di mantel atas Bumi.

Medan gravitasi

Citakan:Main Medan gravitasi Bulan sudah diukur lawan mamakai palacakan pergeseran Doppler pada sinyal radio nang dipancarakan ulih pasawat ruang angkasa nang ma-orbit Bulan. Bantuk gravitasi Bulan nang utama adalah konmas, anomali gravitasi positif nang takait lawan babarapa basin rumpakan ganal, sahagian disababakan ulih aliran lava basaltik mare padat nang mahibaki basin nitu.[74][75] Anomali naya babujuran mamangaruhi orbit pasawat luar angkasa di kitaran Bulan. Tadapat babarapa parucauan manganai gravitasi Bulan: lava nang maalir saurangan kada kawa manjalasakan bantuk gravitasi Bulan, wan babarapa konmas nang ada sama sakali kada takait lawan vulkanisme mare.[76]

Medan magnet

Citakan:Main Bulan baisi medan magnet luar kitaran 1–100 nanotesla, kurang matan saparsaratus medan magnet Bumi. Bulan kada baisi medan magnet dipolar global, tagal dihasilakan ulih geodinamo inti logam cair, wan baisi magnetisasi kerak wara, nang mungkin sudah ada pada awal sajarah Bulan wayah geodinamo masih bauparasi.[77][78] Salain nitu, babarapa sisa magnetisasi baasal matan medan magnet samantara nang dihasilakan wayah tajadinya kajadian rumpakan harat, lawan malalui parluasan plasma nang dihasilakan uleh rumpakan. Hipotesis naya didukung oleh magnetisasi kerak nang baandak di parak antipode basin rumpakan ganal.[79]

Atmosfer

Wayah matahari naik Wan tinggalam, banyak awak Apollo nang malihat cahaya tarang di parmukaan Bulan.[80]

Citakan:Main

Bulan baisi atmosfer nang babujuran ranggang, malahan parak hampa, lawan massa total kurang matan 10 ton metrik.[81] Takanan parmukaannya adalah kitaran 3Citakan:Esp atm (0,3 nPa); ukurannya bamacam manurut hari Bulan. Sumbar atmosfer Bulan meliputi pelepasan gas wan palapasan atom akibat bombardemen tanah Bulan oleh ion angin surya.[32][82] Unsur-unsur nang takandung pada atmosfer Bulan adalah sodium wan potasium, nang dihasilakan oleh palapasan atom; unsur naya jua dihaga pada atmosfer Merkurius wan Io. Unsur nang lain tamasuk helium-4 nang dihasilakan matan angin surya; lawan argon-40, radon-222, wan polonium-210, nang dilapasakan ka angkasa imbah dihasilakan malalui proses palunuhan radioaktif di dalam karak wan mantel.[83][84] Kada adanya kabaradaan spesies netral (atom atawa molekul) di atmosfer kaya oksigen, nitrogen, karbon, hidrogen wan magnesium, nang tadapat pada regolith, masih belum terjelaskan.[83] Uap banyu tadeteksi oleh Chandrayaan-1 wan kandungannya bavariasi manurut garis lintang, lawan titik maksimum ~60–70 derajat; uap banyu naya diduga dihasilakan malalui prusis sublimasi banyu es di regolith.[85] Gas-gas naya bisa babulik ka regolith akibat gravitasi Bulan atawa hilang ka luar angkasa, baik malalui tekanan radiasi surya atawa, amun taionisasi, tasapu oleh medan magnet angin surya.[83]

Musim

Kemiringan sumbu Bulan tahadap ekliptika hanya 1,5424°,[86] jauh tahaluus matan Bumi (23,44°). Marga ngini, variasi iluminasi surya pada Bulan baisi musim nang jauh tasadikit, wan detail topografi baisi paran panting dalam efek paubahan musim.[87] Badasarakan gambar nang diambil ulih wahana Clementine pada tahun 1994, tadapat ampat wilayah pagunungan di pinggiran kawah Peary di kutub utara Bulan, nang diduga tatap ditarangi ulih Matahari di sapanjang hari Bulan, manciptaakan puncak cahaya abadi. Kadada wilayah kaya nitu nang tadapat di kutub salatan Bulan. Salain nitu, jua tadapat wilayah nang kada manarima cahaya sacara parmanin di hagian bawah kawah kutub,[63] wan kawah-kawah kadap naya suhunya babujuran dingin; Lunar Reconnaissance Orbiter mancatat suhu musim panas parandahnya di kawah kutub salatan mancapai 35 K (−238 °C)[88] wan parak 26 K wayah kajadian titik balik matahari musim dingin di kawah Hermite di kutub utara. Naya adalah suhu pandinginnya di Tata Surya nang suah diukur ulih wahana antariksa, malahan tadingin matan suhu parmukaan Pluto.[87]

Hubungan lawan Bumi

Earth has a pronounced axial tilt; the Moon's orbit is not perpendicular to Earth's axis, but lies close to Earth's orbital plane.
Skema sistem Bumi-Bulan (tanpa skala konsisten)

Orbit

Citakan:Main

Bulan manuntungakan orbit langkap mangulilingi Bumi saban 27,3 hari sakaliCitakan:Efn (periode sideris). Tagal marga Bumi bagarak pada orbitnya mangulilingi Matahari di wayah nang basamaan, dibutuhakan waktu nang sadikit talawas gasan Bulan cagar maitihakan fase nang sama ka Bumi, yaitu kitaran 29,5 hariCitakan:Efn (periode sinodik).[44] Kada kanya kabanyakan satelit planet nang lain, orbit Bulan taparak ka bidang ekliptika daripada ka bidang khatulistiwa planet. Orbit Bulan diperturbasi ulih Matahari wan Bumi dalam cara nang halus wan kompleks. Misalnya, bidang pagarakan orbit Bulan sacara batahap marasani pagisiran, nang mamangaruhi aspek pagarakan Bulan nang lain. Kajadian naya sacara matematis dijalasakan oleh Hukum Cassini.[89]

Skala pabandingan ukuran wan jarak Bumi-Bulan. Garis kuning marupakan parjalanan cahaya matan Bumi ka Bulan (sekitar 400.000 km atau 250.000 mil) dalam 1,26 detik.

Citakan:Clear

Ukuran relatif

Ukuran Bulan relatif ganal amun dibandingakan lawan ukuran Bumi, yakni saparampat matan diameter wan 1/81 matan massa Bumi.[44] Bulan adalah satelit alami pangganalnya di Tata Surya manurut ukuran relatif planet nang diorbitnya, bujur Charon taganal gasan ukuran planet katai Pluto, yakni kitaran 1/9 matan massa Pluto.[90] Bujur kaya nitu, Bumi wan Bulan masih dianggap sawagai sistem planet-satelit, lain sistem planet ganda, marga barisentrum kadua banda langit naya baandak 1.700 km (kitaran saparampat radius Bumi) di bawah parmukaan Bumi.[91]

Panampaian matan Bumi

Panampaian Bulan di langit barat High Desert (California)

Citakan:See also

Bulan bagana pada rotasi sinkron; waktu nang dibutuhkan oleh Bulan gasan baputar pada porosnya kikira sama lawan waktu nang dibutuhkan gasan mengorbit Bumi. Marga nitu, Bulan aci manampaiakan higa nang sama pada Bumi. Panambaian seaarahnya, perputaran Bulan talambat wan kajadian panguncian pasang surut pada orientasi naya, tautama marga efek friksional deformasi pasang surut nang dipicu oleh Bumi.[92] Higa Bulan nang mahadap Bumi disambat lawan higa parak, sedangkan higa nang mambalakangi Bumi disambat lawan higa jauh. Higa jauh rancaknya disalah artiakan sawagai "higa kadap", bujur pada kanyataannya higa naya ditarangi oleh cahaya nang kaya higa parak. Sakali sabulan, higa parak nang kadap kawa disaksiakan matan Bumi wayah terjadinya fase bulan hanyar.[93]

Bulan baisi albedo nang babanaran randah, lawan tingkat katarangan nang sadikit tatarang pada aspal hitam. Bujur damintu, Bulan adalah banda langit nang panarangnya di langit imbah Matahari.[44]Citakan:Efn Hal naya antara lain marga paningkatan katarangan akibat efek oposisi; pada fase bulan saparampat, babaya saparsapuluh hagian Bulan nang tarang, lain saparampat.[94] Salain nitu, konstansi warna pada sistem visual Bulan mengkalibrasi hubungan antara warna objek wan sekitarnya; marga langit di pintangan Bulan pina kadap, Bulan nang ditarangi Matahari batampai sawagai banda langit nang tarang. Hagian pinggir bulan purnama kaitihan sama tarang lawan hagian tangahnya, kada bapengelaman tungkai, marga sifat reflektif matan tanah Bulan, nang merefleksikan tabanyak cahaya ke arah Matahari daripada ke arah lainnya. Bulan terlihat lebih besar saat berada parak lawan cakrawala, tagal hal naya baya efek psikologis wara, nang dipinandui lawan ilusi Bulan (panambaian dijalasakan pada abad ke-7 SM).[95] Ganal busur rata-rata bulan purnama adalah pintangan 0,52° di langit, kikira sama lawan ukuran Matahari nang talihat matan Bumi (itihi garaha).

Paubahan buncu antara arah pancahayaan ulih Matahari wan panampakan matan Bumi dalam waktu sabulan, wan fase Bulan nang dihasilakannya.

Katinggian Bulan di langit bamacam; bujur baisi watas nang pina sama lawan Matahari, katinggiannya baubah seiring lawan fase Bulan wan paubahan musim dalam satahun, lawan katinggian paningginya tajadi pas bulan purnama pada waktu musim dingin. Siklus simpul Bulan salawas 18,6 tahun jua baisi pangaruh; ketika simpul naik orbit Bulan berada pada ekuinoks vernal, deklinasi Bulan kawa bagarak sajauh 28° saban bulannya. naya berarti Bulan kawa bagarak malintasi garis lintang hingga 28° matan khatulistiwa, lain 18°. Orientasi bulan sabit jua bagantung pada garis lintang; di parak khatulistiwa, bulan sabit kawa diitih lawan teropong bintang.[96]

Jarak antara Bulan lawan Bumi bamacam, bapintangan matan 356.400 km sampai 406.700 km pada perige (titik pamaraknya) wan apoge (titik panjauhnya). Pada tanggal 19 Maret 2011, Bulan saat fase hibak berada pada jarak pamaraknya lawan Bumi, pamaraknya sejak tahun 1993, yakni 14% taparak matan posisi panjauhnya di apoge.[97] Fenomena naya disambat lawan "bulan super", nang balangsung salawas asa jam pada saat bulan purnama, wan 30% tatarang pada rajin marga diameter buncunya 14% taganal, marga 1.1421.30.[98][99][100] Pada tingkat parandahnya, katarangan Bulan matan Bumi cagar bakurang amun diitihi lawan mata tilanjang. Persentase tingkat katarangan Bulan ditantuakan oleh rumus naya: [101][102] <mrow data-mjx-texclass="ORD">reduksi<mtext> </mtext>barasa<mi mathvariant="normal">%</mi></mrow>=100×<mrow data-mjx-texclass="ORD">reduksi<mtext> </mtext>babujuran<mi mathvariant="normal">%</mi></mrow>100 Wayah reduksi babujuran adalah 1,00 / 1,30, atau pintangan 0,770, reduksi barasa kikira 0,877, atawa 1,00 / 1,14. Hal naya maulah maningkatnya reduksi tarasa sampai 14% antara apoge wan perige Bulan pada fase nang sama.[103]

Tadapat parucauan bakanaan apakah parmukaan Bulan baubah matan waktu ka waktu. Damini, fenomena nitu dianggap sawagai ilusi wara, nang diakibatkan oleh paitihan Bulan dalam kondisi pencahayaan nang berbeda, penglihatan astronomi nang buruk, atawa gambar nang kada memadai. Tagal, pelepasan gas bahanu kajadian jua, wan diduga marupakan kajadian nang maulah fenomena Bulan satumat. Hahanyaran naya, muncul pandapat nang manyatakan bahwa pintangan 3 km diameter parmukaan Bulan dimodifikasi oleh kajadian palapasan gas, nang kajadian pintangan sajuta tahun nang bahari.[104][105] Panampaian Bulan, nang kaya Matahari, dipangaruhi oleh atmosfer Bumi; efek umumnya adalah cincin halo 22° nang tabantuk saat cahaya Bulan dibias-akan oleh kristal es di awan cirrostratus, wan tabantuknya cincin korona nang tahalus saat Bulan ditukupi oleh awan tipis.[106]

Efek pasang surut

Citakan:Utama

Pasang surut di Bulan umumnya marga adanya kalajuan paubahan intensitas daya tarik gravitasi Bulan pada salah sabuting higa Bumi tahadap higa nang lain, atawa disambat lawan gaya pasang surut. Fenomena naya mambantuk dua binjulan pasang surut di Bumi, nang cagar talihat jalas di parmukaan laut imbah banyu surut.[107] Marga Bumi baputar 27 kali taancap pada Bulan, binjulan naya bagarak basamaan lawan parmukaan Bumi taancap pada pagarakan Bulan, nang baputar mangulilingi Bumi sakali sahari nang kaya Bulan baputar pada sumbunya.[107] Pasang surut jua dipangaruhi oleh efek nang lain, di antaranya gaya gisang banyu tahadap sumbu rotasi Bumi malalui lantai samudra, inersia pagarakan banyu, basin samudra nang marasani panyurutan, wan osilasi antara basin samudra balain.[108] Daya tarik gravitasi Matahari tahadap samudra Bumi baya satangah matan daya tarik gravitasi Bulan, wan gravitasi kadua benda langit naya baparan panting dalam maulah pasang surut perbani wan musim semi.[107]

Over one lunar month more than half of the Moon's surface can be seen from the surface of Earth.
Librasi Bulan dalam waktu sabulan.

Interaksi gravitasi antara Bulan wan binjulan di pintangan Bulan bafungsi sawagai torsi pada rotasi Bumi, nang malaasakan momentum sudut wan energi kinetik putaran matan paputaran Bumi.[107][109] Akibatnya, momentum buncu diumpatakan ka orbit Bulan, nang maancapi putarannya wan maulah Bulan naik ka orbit nang tatinggi wan lawan periode nang talama. Marga itu, jarak antara Bumi lawan Bulan jua cagar maningkat, wan perputaran Bumi cagar melambat.[109] Pengukuran lawan metode eksperimen rentang Bulan mamakai reflektor laser nang digawi dalam misi Apollo mahaga bahwa jarak Bulan ka Bumi maningkat sekitar 38 mm per tahun[110] (meskipun angka naya hanya 0,10 ppb/tahun matan radius orbit Bulan). Jam atom jua manunjukkan bahwa lawas hari di Bumi maningkat pintangan 15 mikrodetik per tahun,[111] nang sacara bagimitan mampanjangi waktu UTC nang disasuaikan oleh detik kabisat. Tarikan pasang surut Bulan cagar tarus balanjut sampai paputaran Bumi wan periode orbit Bulan sesuai. Tagal, Matahari cagar baubah jadi raksasa habang wan mamusnahkan Bumi jauh sawalum hal nitu kajadian.[112][113]

Pamukaan Bulan jua marasani pasang surut lawan amplitudo ~10 cm, nang balangsung salawas 27 hari labih. Fenomena naya diulah oleh dua hal, yakni marga Bulan wan Bumi berada pada rotasi sinkron, wan bamacam hal nang diulah oleh Matahari.[109] Komponen Bumi nang diinduksi tabantuk marga librasi, nang diakibatkan oleh eksentrisitas orbit Bulan; amun orbit Bulan bulat sempurna, maka nang cagar muncul pasang surut surya wara.[109] Librasi jua mengubah buncu panampaian Bulan, nang maulah pintangan 59% parmukaan Bulan talihat matan Bumi.[44] Efek kumulatif matan fenomena pasang surut memicu tajadinya gempa bulan. Gempa bulan naya kada tapi rancak kajadian wan talamah kakuatannya pada gempa bumi, bujur gempa naya kawa batahan sampai sajam marga kadada banyu nang bafungsi sawagai peredam getaran seismik. Fenomena gempa bulan naya merupakan penemuan kada terduga matan seismometer nang diandak di Bulan oleh astronaut Apollo matan tahun 1969 hingga 1972.[114]

Garaha

Citakan:Main

Citakan:Multiple image

Garaha kawa kajadian wayah Matahari, Bumi, wan Bulan bagana pada sabuting garis lurus (disambat lawan "syzygy"). Garaha matahari kajadian wayah bulan hanyar, wayah Bulan bagana di antara Matahari wan Bulan. Sabaliknya, garaha bulan kajadian wayah bulan purnama, wayah Bumi bagana di antara Matahari wan Bulan. Ukuran Bulan nang kalihatan matan Bumi kikira sama lawan ukuran Matahari. Tagal, ukuran Matahari jauh taganal pada ukuran Bulan; jarak antara Matahari wan Bulan nang jauh banar maulah ukuran kadua banda langit naya kalihatan sama matan Bumi. Variasi ukuran naya, nang diulah ulih orbit nonsirkuler, jua pina sama, bujur kajadian dalam siklus nang balain. Hal naya maulah kajadian garaha matahari total (wayah Bulan kalihatan taganal pada Matahari) wan cincin (wayah Bulan kalihatan tahalus pada Matahari).[115] Wayah garaha total, Bulan sabigian manukupi cakram Matahari wan korona surya, nang kawa diitihi lawan mata tilanjang matan Bumi. Marga jarak antara Matahari wan Bulan maningkat sacara bagamat matan waktu ka waktu,[107] diameter buncu Bulan mangalami panurunan. Salain nitu, marga Matahari baevolusi jadi raksasa habang, ukuran Matahari wan diameter tampaknya di langit jua maningkat bagamatan.Citakan:Efn Papaduan kadua kajadian naya mambuktiakan bahwa ratusan yuta tahun nang bahari, Bulan cagar saban manukupi Matahari wayah tajadinya garaha matahari, wan mungkin kadada garaha cincin nang kajadian wayah itu. Kaya nitu jua ratusan yuta tahun nang pacangan datang, Bulan kada lagi manukupi Matahari sabigian, wan garaha matahari total kada pacangan kajadian.[116]

Orbit Bulan nang mangulilingi Bumi mangalami inklinasi kitaran 5° matan orbit Bumi mangulilingi Matahari, jadinya garaha kada kajadian wayah saban bulan hanyar wan bulan purnama. Garaha pacangan kajadian amun Bulan bagana di parak pasimpangan dua bidang orbit.[117] Periodisasi wan rekurs garaha matahari oleh Bulan, lawan garaha bulan oleh Bumi, kawa dijalasakan malalui teori saros, nang baisi jangka waktu kitaran 18 tahun.[118]

Marga Bulan mahalangi pandangan manusia kitaran satangah darajat lingkaran pada area langit,Citakan:Efn[119] kajadian tarait kaya okultasi kajadian wayah sabuting bintang atawa planet tarang balalu di hagian balakang Bulan wan marasani okultasi, atawa tapatak matan itihan. Mahirip lawan kajadian naya, garaha matahari kajadian wayah Matahari tapatak matan itihan marga tatukupi Bulan. Marga jarak Bulan taparak lawan Bumi, okultasi bintang tunggal kada kawa talihat matan wadah mana haja di parmukaan Bumi pada waktu nang basamaan. Presesi pada orbit Bulan jua maulah kajadian okultasi nang balainan saban tahun.

Talaah wan pamiritan

Citakan:See also

On an open folio page is a carefully drawn disk of the full moon. In the upper corners of the page are waving banners held aloft by pairs of winged cherubs. In the lower left page corner a cherub assists another to measure distances with a pair of compasses; in the lower right corner a cherub views the main map through a handheld telescope, whereas another, kneeling, peers at the map from over a low cloth-draped table.
Peta Bulan karya Johannes Hevelius dari Selenographia (1647), peta pertama yang menyertakan zona librasi Bulan.

Talaah panambaian

Citakan:Main

Pamahaman bakanaan ulaian Bulan manandai panambaian pakambangan ilmu astronomi; wayah abad ka-5 SM, astronom Babilonia sudah mancatat siklus Saros 18 tahunan pada garaha bulan,[120] wan astronom India sudah manjalasakan bakanaan kajadian elongasi Bulan.[121] Astronom Tiongkok Shi Shen (abad ke-4 SM) mambari pitunjuk nang baraitan lawan cara mangira garaha matahari wan bulan.Citakan:Sfn Imbahnya, bantuk fisik Bulan wan sumbar cahaya bulan mulai dikatahui. Filsuf Yunani kuno Anaxagoras (w. 428 SM) manyambat pada Matahari wan Bulan marupakan dua buting batu bulat yaksa nang mahasilakan cahaya.[122]Citakan:Sfn Bangsa Tiongkok pada masa Dinasti Han parcaya pada energi Bulan sama lawan qi, wan pamikiran buhannya bakanaan pangaruh radiasi Bulan manjalaskan bahwa cahaya Bulan baasal matan Matahari. Jing Fang (78–37 SM) mancatat kabulatan Bulan gasan panambaian.Citakan:Sfn Pada abad ka-2 M, Lucian manulis sabuting novel nang bakisah bakanaan saurang pahlawan nang manggawi bajalanan ka Bulan nang baurang. Pada tahun 499 M, astronom India Aryabhata manulis dalam bukunya Aryabhatiya pada cahaya Matahari maulah Bulan kalihatan tarang.[123] Astronom dan fisikawan Alhazen (965-1039) manyingkai pada cahaya matahari kada dipancarakan matan Bulan kaya sabuting caramin, tagal cahaya nitu dipancarakan ka sabarataan ampah matan saban hagian parmukaan Bulan nang ditarangi ulih cahaya matahari.[124] Shen Kuo (1031–1095) matan Dinasti Song mamadahakan sabuting alegori nang maibaratakan kajadian basinar wan mamudarnya cahaya Bulan lawan sabuting bal nang baputar; wayah diandaki lawan bubuk putih wan ditiring matan higa, maka pacangan kalihatan bantuk harit..Citakan:Sfn

Dalam panjalasan alam semesta ulahan Aristoteles (384-322 SM), Bulan manandai watas antara unsur nang kawa barubah (bumi, banyu, udara, wan api) lawan bintang-bintang abadi aether, pamikiran filsafat bapangaruh nang mandominasi sains salawas berabad-abad imbahnya.[125] Wayah abad ka-2 SM, Seleucus matan Seleucia mamadahakan pamikiran pada pasang surut kajadian marga kakuatan juhut Bulan, wan katinggian banyu pasang ditantuakan ulih posisi relatif Bulan tahadap Matahari.[126] Pada abad nang sama, Aristarchus mahitung ukuran wan jarak Bulan matan Bumi, lawan jarak pintangan dua puluh kali radius Bumi. Pamikiran ngini imbahnya dikambangakan ulih Ptolemy (90–168 M): inya bapandapat bahwa jarak rata-rata Bulan matan Bumi adalah 59 kali radius Bumi wan diameter 0,292 matan diameter Bumi. Angka ngini pina mamaraki jarak wan diameter nang sabujurnya, yakni pintangan 60 gasan jarak wan 0,273 gasan diameter.[127] Archimedes (287–212 SM) marancang sabuting planetarium nang kawa mahitung laju pagarakan Bulan wan objek nang lain di Tata Surya.[128]

Pada Abad Panangahan, sawalum dihaganya teleskop, Bulan diyakini sabagai sabuting bal batu, bujur banyak jua nang parcaya pada parmukaan bulan "lanik banar".[129] Pada tahun 1609, Galileo Galilei gasan panambaian maulah sabuting gambar teleskopis Bulan dalam bukunya nang bajudul Citakan:Lang wan manjalasakan pada parmukaan Bulan kada lanik, tagal baisi pagunungan lawan kawah. Pamitaan teleskopis Bulan batarusan di sapanjang Abad Panangahan; pada abad ka-17, Giovanni Battista Riccioli wan Francesco Maria Grimaldi kawa maulah sabtung pangaranan geologi Bulan nang tatap dipakai sampai wayahini. Citakan:Lang ulahan Wilhelm Beer wan Johann Heinrich Mädler (1834-1836), lawan buku Citakan:Lang (1837), marupakan buku panambaian nang bujur manjalasakan talaah bakanaan Bulan matan buncu itih trigonometri, tamasuk katinggian labih pada saribu gunung di Bulan, wan maminanduakan talaah Bulan lawan tingkat akurasi nang kawa diukur ulih geografi Bumi.[130] Kawah Bulan panambaian dicatat ulih Galileo, wan pamulaannya dianggap sawagai gunung baapi sampai tahun 1870-an, wan imbahnya Richard Proctor manjalaskan pada kawah-kawah nitu tabantuk marga rumpakan.[44] Pandapatnya naya didukung ulih pacubaan nang digawi ulih geolog Grove Karl Gilbert pada tahun 1892, wan imbah pakambangan balajar pambandingan pada 1920-an sampai 1940-an,[131] stratigrafi Bulan jadi cabang ilmu astrogeologi hanyar pada tahun 1950-an.[44]

Pamiritan langsung panambaian: 1959–1976

Misi Uni Soviet

Citakan:Main

Perang Dingin manunjul kajadian Perlombaan Angkasa antara Uni Soviet wan Amerika Serikat, nang maulah adanya akselerasi kapantingan dalam pamiritan Bulan. Imbah paluncur baisi kamampuan nang diparluakan, kadua nagara ngini mangirim wahana nirawak malalui misi orbit atawa misi pandaratan di Bulan. Wahana ulahan Soviet, Luna, adalah wahana pertama nang bahasil mancapai tujuan. Imbah maluncurakan tiga misi nirawak wan marasani kajajungan pada tahun 1958,[132] banda ulahan manusia panambaian nang kaluar matan gravitasi Bumi wan malintas di parah Bulan adalah Luna 1; banda ulahan manusia panambaian nang marumpak parmukaan Bulan adalah Luna 2, wan foto panambaian sisi jauh Bulan dikudak ulih Luna 3, sabarataan digawi pada tahun 1959.[132]

Wahana antariksa panambaian nang bahasil manggawi pendaratan lunak di permukaan Bulan adalah Luna 9, wan wahana nirawak panambaian nang mengorbit Bulan adalah Luna 10, kaduanya terjadi pada tahun 1966.[44] Sampel tanah wan batuan Bulan dibawa ka Bumi oleh talu misi pambulikan sampel Luna, yakni Luna 16 pada 1970, Luna 20 pada 1972, wan Luna 24 pada 1976, nang bahasil mambawa 0,3 kg batuan wan tanah Bulan.[133] Dua rover robotika bubuhan nang bausaha pamulaan mandarat di Bulan pada tahun 1970 wan 1973 sawagai hagian matan program Lunokhod Soviet.

Misi Amerika Serikat

Citakan:Main

The small blue-white semicircle of Earth, almost glowing with colour in the blackness of space, rising over the limb of the desolate, cratered surface of the Moon.
Gambar panambaian Bumi matan orbit Bulan, nang dikudak ulih Apollo 8 pada malam Natal 1968. Afrika baandak di terminator matahari tinggalam, Amerika ditukupi awan, wan Antarktika baandak di buncu kiri terminator.
Neil Armstrong wan bandira Amerika Serikat di Bulan.

Amerika Serikat maluncurkan wahana kada baurang gasan mangambangakan pamahaman bakanaan parmukaan Bulan gasan kapantingan pandaratan baurang di hari kainahnya; program Surveyor Jet Propulsion Laboratory mandaratkan wahana panambaiannya ampat bulan imbah paluncuran Luna 9. Program Apollo baurang NASA dikambangkan sacara paralel; imbah sarangkaian panaraian kada baawak wan baawak pada wahana Apollo di orbit Bumi, wan didorong oleh rancana paluncuran panarbangan Bulan Soviet, Apollo 8 mangirimakan misi baurang panambaian ka orbit Bulan pada tahun 1968. Misi imbahnya bahasil mandaratkan manusia gasan panambaian di parmukaan Bulan, nang dipandang ulih banyak pihak sawagai puncak Perlombaan Angkasa.[134] Neil Armstrong manjadi manusia pamulaan nang bajalan di parmukaan Bulan sebagai pemimpin misi Apollo 11 Amerika Serikat; inya manjajak kajajakan panambaian di parmukaan Bulan pada pukul 02:56 UTC tanggal 21 Juli 1969.[135] Misi Apollo 11 sampai 17 (kecuali Apollo 13, nang pandaratannya diwalangiakan) bahasil babulik ka Bumi pada mambawa 382 kg tanah wan batuan Bulan dalam 2.196 sampel tapisah.[136] Pendaratan Bulan Amerika Serikat dipicu ulih kamajuan teknologi nang pina hancap pada pahabisan 1960-an, misalnya kimia ablasi, rekayasa perangkat lunak, wan teknologi penetrasi atmosfer, lawan manajemen nang babujuran kompeten sahubungan lawan upaya teknis nang ganal.[137][138]

Sajumlah instrumen ilmiah dipasang di parmukaan Bulan salawas misi pendaratan Apollo. Stasiun instrumen baumur panjang, tamasuk kapsul baaliran panas, seismometer, wan magnetometer, dipasang di lokasi pandaratan Apollo 12, 14, 15, 16, wan 17. Transmisi data langsung ka Bumi diampihi pada tahun 1977 marga partimbangan anggaran,[139][140] tagal imbah stasiun rentang laser Bulan manjadi instrumen pasif, transmisi data masih batarusan digawi. Komunikasi jarak di stasiun sacara rutin ditarima oleh stasiun Bumi lawan akurasi babarapa sentimeter, wan data matan eksperimen naya dipakai gasan manantuakan ukuran inti Bulan.[141]

Misi damini: 1990–damini

<imagemap> File:Moon Soft Landings.svg|jmpl|ka|450px|Andak pandaratan di Bulan. Tanggal pandaratan dalam UTC.

rect 15 5 92 31 [[Luna 9|]] rect 415 5 500 33 [[Surveyor 1|]] rect 15 35 101 61 [[Luna 13|]] rect 414 32 500 56 [[Surveyor 3|]] rect 415 58 500 84 [[Surveyor 5|]] rect 416 85 501 110 [[Surveyor 6|]] rect 416 112 501 138 [[Surveyor 7|]] rect 415 138 493 163 [[Apollo 11|]] rect 415 165 500 192 [[Apollo 12|]] rect 8 65 101 91 [[Luna 16|]] rect 7 94 101 122 [[Luna 17|]] rect 408 192 490 218 [[Apollo 14|]] rect 408 218 496 244 [[Apollo 15|]] rect 7 124 99 151 [[Luna 20|]] rect 406 246 500 271 [[Apollo 16|]] rect 407 272 501 297 [[Apollo 17|]] rect 7 155 97 182 [[Luna 21|]] rect 7 185 93 212 [[Luna 23|]] rect 7 215 102 242 [[Luna 24|]] rect 6 271 100 297 [[Chang'e 3|]]

desc bottom-left </imagemap> Imbah Apollo wan Luna, magin banyak nagara nang uumpatan dalam pamiritan Bulan sacara langsung. Pada tahun 1990, Jepang jadi nagara ka-talu nang mangirimakan pasawat luar angkasa ka orbit Bulan lawan maluncurakan wahana Hiten. Wahana naya diluncurakan lawan kapsul nang tahalus bangaran Hagoromo di urbit Bulan, tagal transmisi data walang digawi, jadinya misi naya diampihakan.[142] Pada tahun 1994, Amerika Serikat maluncurakan wahana Clementine ka orbit Bulan, nang marupakan misi gabungan antara Departemen Pertahanan wan NASA. Misi naya bahasil mangudak peta topografi Bulan dalam jarak parak wan maambil gambar multispektral parmukaan Bulan gasan panambaian.[143] Misi naya diumpati misi Lunar Prospector pada tahun 1998, nang bahasil mahaga adanya kalabihan hidrogen di kutub Bulan, nang diduga diulah marga adanya banyu es babarapa meter di atas regolith di dalam kawah kadap parmanin.[144]

SMART-1, pasawat luar angkasa Eropa nang marupakan wahana bertenaga ion kadua, baandak di orbit Bulan matan tanggal 15 November 2004, wan diampihakan imbah pangandalinya marumpak Bulan pada tanggal 3 September 2006. Misi ngini marupakan misi panambaian nang bahasil manyurvei sacara rinci unsur kimia di parmukaan Bulan.[145]

Tiongkok jua babujuran handak banar gasan maluncurakan program pamiritan Bulan, dimulai lawan Chang'e 1, nang bahasil maorbit Bulan matan tanggal 5 November 2007 sampai kaakhirannya marumpak Bulan tanggal 1 Maret 2009.[146] Dalam misi salawas anam walas bulan, wahana ngini bahasil maambil foto Bulan sacara sabarataan. Tiongkok manyambung kabahasilan ngini lawan maluncurakan Chang'e 2 pada bulan Oktober 2010, nang hampai di Bulan dua kali taancap pada Chang'e 1. Misi ngini bahasil mamitaakan Bulan dalam resolusi nang tatinggi dalam waktu kikira walu bulan, imbahnya maninggalakan orbit Bulan gasan maitihi paluasan titik Lagrangian L2 Bumi-Matahari. Wahana ngini tarabang malintasi asteroid 4179 Toutatis pada 13 Desember 2012, wan imbahnya langlam ka angkasa luar. Pada tanggal 14 Disimbir 2013, Chang'e 3 manyambung misi pandahulunya lawan mangirimakan sabuting pendarat ka parmukaan Bulan, nang kaakhirannya maluncurakan saikung penjelajah Bulan bangaran Yutu (Mandarin: 玉兔; sacara tunggal hurufan artinya "Kelinci"). Damintu, Chang'e 3 marupakan wahana panambaian nang manggawi pandaratan lunak di parmukaan Bulan matan Luna 24 pada tahun 1976, wan jua misi panambaian nang maluncurkan pamirit matan Lunokhod 2 pada 1973. Tiongkok barancana gasan maluncurakan misi pamirit lainnya (Chang'e 4) pada tahun 2015, lawan misi paambilan sampel (Chang'e 5) pada tahun 2017.

Antara tanggal 4 Oktober 2007 wan 10 Juni 2009, Badan Penjelajahan Antariksa Jepang maluncurakan misi Kaguya (Selene), pangorbit Bulan nang dilangkapi lawan kamera video berdefinisi tinggi wan dua satelit pamancar radio halus. Misi ngini bahasil maulihi data geofisika Bulan wan maambil video berdefinisi tinggi matan luar orbit Bumi gasan panambaian.[147][148] Misi pamiritan Bulan panambaian India, Chandrayaan I, maorbit Bulan matan tanggal 8 November 2008 sampai kahilangan kontak pada 27 Agustus 2009, nang manggawi pamitaan fotogeologi wan mineralogi parmukaan Bulan dalam resolusi tinggi. Misi ngini jua mahaga adanya molekul-molekul banyu di dalam tanah Bulan.[149] Indian Space Research Organisation barancana gasan maluncurakan Chandrayaan II pada tahun 2013, nang jua dikawani lawan sabuting robot pamiritan Bulan ampun Rusia.[150][151] Tagal, kagagalan misi Fobos-Grunt Rusia maulah proyek ngini magalami panundaan.

Misi Bulan masa hadapan nang lain adalah Luna-Glob Rusia; nang maliputi sabuting pandarat kada baurang, rangkaian seismometer, wan pengorbit nang sarupa lawan misi Fobos-Grunt Mars nang tawalangi.[152][153] Pamiritan Bulan nang didanai swasta dikambangakan oleh Google Lunar X Prize, diumumakan pada 13 Siptimbir 2007, nang manawarakan duit sanilai US$20 juta gasan siapa haja nang kawa mandaratakan sabuting robot pamiritan di Bulan wan nang mahibaki katantuan nang lain.[154] Shackleton Energy Company lagi mangambangakan sabuting program gasan manggawi operasi di kutub salatan Bulan dalam rangka mangumpulakan banyu gasan memasok Propellant Depot ampun buhannya.[155]

NASA barancana gasan manyambung misi baurang imbah adanya saruan matan Presiden AS George W. Bush pada tanggal 14 Januari 2004 gasan maluncurkan misi berawak ka Bulan pada tahun 2019, lawan maulah sabuting pangkalan di Bulan pada tahun 2024.[156][157] Tagal, program nitu diwalangi gasan rancana pandaratan baurang di sabuting asteroid pada tahun 2025 wan misi pengorbit Mars berawak nang rancananya pacangan diluncurakan pada tahun 2035.[158] India jua manyatakan niatnya gasan mangirimakan misi baurang ka Bulan pada tahun 2020.[159]

Astronomi matan Bulan

Salawas batahunan, Bulan diakui sawagai lokasi nang bagus gasan teleskop.[160] Andakannya pina parak sampai panglihatan astronomi kada pacangan jadi masalah; kawah tatentu di parak kutub kadap wan dingin sacara permanen, wan lawan damintu babujuran bamanfaat gasan teleskop inframerah; wan teleskop radio di hadapan jauh pacangan talindung matan pamandiran radio di Bumi.[161] Tanah Bulan, meskipun menjadi kendala bagi bagian teleskop yang bergerak, bisa dicampur dengan karbon nanotube dan epoksi.[162] Sebuah teleskop zenith Bulan bisa dibuat dengan mudah menggunakan cairan ion.[163]

Pada bulan April 1972, misi Apollo 16 maambil babagai gambar astronomi wan spektrum ultraungu lawan mamakai Far Ultraviolet Camera/Spectrograph.[164]

Status hukum

Citakan:Main

Bujur bandira Luna Uni Soviet tasabar di Bulan, wan bendera Amerika Serikat sacara simbolis ditajak di lokasi pandaratan oleh astronaut Apollo, kadada sabubuting nagara nang manyambat jadi ampun bagian parmukaan Bulan sampai wayah ini.[165] Rusia wan Amerika Serikat marupakan dua nagara nang manikin Perjanjian Luar Angkasa pada tahun 1967,[166] nang manyataakan bahwa Bulan wan kasabarataan luar angkasa adalah "prupinsi gasan sabarataan umat manusia".[165] Parjanjian ngini jua mawatasi pamanfaatan Bulan gasan tujuan damai, sacara eksplisit kada mambulihakan pamasangan sarana militer wan sanjata pamusnah massal di Bulan.[167] Perjanjian Bulan 1979 batujuan gasan mambatasi eksploitasi sumber daya Bulan oleh sabuting nagara, tagal parjanjian naya balum ditikin sabubuting nagara pamirit luar angkasa.[168] Bujur barapa urang sudah mangaku ampunnya sabaraan atawa sapalih parmukaan Bulan, tagal kadada sabubuting nang dianggap bujuran.[169][170][171]

Dalam budaya

Citakan:Further

Luna, sang Rembulan, dari Liber astronomiae edisi 1550 karya Guido Bonatti.

Fase Bulan nang taatur manjadiakan inya sawagai panunjuk waktu nang pas banar, wan wayah muncul wan hilangnya Bulan di langit maulah dasar gasan sawagian ganal pananggalan bahari. Tongkat hitungan, artefak tulang nang baumur pintangan 20-30.000 tahun, diparcaya oleh babarapa pihak sawagai pananda fase Bulan.[172][173][174] ~30 hari dalam sabulan marupakan waktu pangiraan siklus Bulan. Dalam bahasa Inggris, kata banda month wan kata badangsanak dalam bahasa Jermanik lainnya baasal matan kata Proto-Jermanik *mǣnṓth-, nang manunjukakan adanya pamakaian kalender bulan oleh bangsa Jermanik (kalender Jermanik) sabalum pamakaian almanak matahari.[175][176][177]

Bulan sabit wan "bintang" (disini adalah planet Venus) marupakan simbol Islam, ditampaiakan pada bandira nagara nang kaya: Citakan:Flag, Citakan:Flag wan Citakan:Flag.

Bulan sudah manjadi pamandiran matan banyak ulahan seni wan sastra, lawan inspirasi gasan bidang seni lainnya. Bulan dijadiakan sawagai motif dalam seni visual, seni partunjukan, syair, prosa, wan musik. Sabuting ukiran batu baumur 5.000 tahun di Knowth, Irlandia, diduga manggambarakan Bulan, nang marupakan panggambaran Bulan paling pamulaan tahaga.[178] Palainan visual antara dataran tinggi nang tarang wan kawah maria nang kadap malahirkan pola nang diitih ulih sajumlah budaya sabagai sosok Manusia di Bulan, kalinci, hadangan, dan lain samacamnya. Dalam sahagian ganal budaya kuno wan prasajarah, Bulan diumpamakan sawagai saikung dewi atawa kajadian supernatural nang lain, wan pandangan astrologi tahadap Bulan tatap tasabar sampai wayah ini.

Bulan baisi paran panting dalam Islam; almanak Islam didasarakan pada pariode Bulan, wan di sahagian ganal nagara Muslim, pamulaan atawa pahabisan bulan ditantuakan oleh panampakan hilal, atawa bulan sabit pamulaan, di atas cakrawala.[179] Bintang wan bulan sabit, nang pamulaannya marupakan simbol Kesultanan Utsmaniyah, wayah ini dipakai sawagai simbol masyarakat Muslim. Mambalah bulan (Citakan:Lang-ar) diparcaya oleh umat Muslim sawagai mukjizat nabi Muhammad.[180]

Bulan baisi hubungan nang panjang lawan kagilaan wan macam-macam nang kada masuk akal; dalam bahasa Inggris, kata lunacy wan lunatic (secara populer disingkat loony, artinya gila) baasal matan kata bahasa Latin Luna, nang baarti Bulan. Filsuf Aristoteles wan Pliny the Elder bapandapat pada bulan purnama manularakan kagilaan pada uurang nang rantan. Buhannya parcaya pada otak manusia, nang sahagian ganalnya tadiri matan banyu, dipangaruhi oleh Bulan nang manguasai pasang surut, tagal gravitasi Bulan talalu halus gasan mamangaruhi saikung urang.[181] Malahan wayahini, uurang parcaya pada pasien rumah sakit jiwa, kacalakaan lalu lintas, kasus pambunuhan atawa bunuh diri pacangan maningkat wayah bulan purnama, bujur kadada bukti ilmiah nang mandukung parnyataan tarsabut.[181] Citakan:Clr

Itihi jua

Citakan:Portal Citakan:Wikipedia books

Referensi

Catatan

Citakan:Notes

Kutipan

Citakan:Reflist

Bibliografi

Citakan:Refbegin

Citakan:Refend

Citakan:Tata Surya

  1. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Morais2002
  2. Citakan:Cite web
  3. Citakan:Cite web
  4. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama PN-FAQ
  5. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama barnhart1995
  6. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama oed
  7. Citakan:Cite journal
  8. Citakan:Cite web
  9. Citakan:Cite web
  10. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Binder
  11. 11,0 11,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama BotM
  12. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Mitler
  13. Citakan:Cite journal
  14. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama taylor1998
  15. Citakan:Cite journal
  16. Citakan:Cite web
  17. Citakan:Cite web
  18. Citakan:Cite journal
  19. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Pahlevan2007
  20. Citakan:Cite journal
  21. 21,0 21,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Warren1985
  22. Citakan:Cite journal
  23. Citakan:Cite journal
  24. Citakan:Cite journal
  25. Citakan:Cite journal
  26. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama test
  27. Citakan:Cite book
  28. Citakan:Cite web
  29. Citakan:Cite journal
  30. 30,0 30,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama S06
  31. 31,0 31,1 31,2 31,3 31,4 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama W06
  32. 32,0 32,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama L06
  33. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Schubert2004
  34. Citakan:Cite journal
  35. Citakan:Cite journal
  36. 36,0 36,1 36,2 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Spudis1994
  37. Citakan:Cite journal
  38. Citakan:Cite web
  39. Citakan:Cite journal
  40. Citakan:Cite book
  41. Citakan:Cite web
  42. Citakan:Cite book
  43. Citakan:Cite journal
  44. 44,0 44,1 44,2 44,3 44,4 44,5 44,6 44,7 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama worldbook
  45. Citakan:Cite journal
  46. Citakan:Cite journal
  47. Citakan:Cite web
  48. 48,0 48,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Papike
  49. 49,0 49,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Hiesinger
  50. Citakan:Cite web
  51. Citakan:Cite web
  52. Citakan:Cite web
  53. Citakan:Cite book
  54. Citakan:Cite web
  55. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama gazetteer
  56. 56,0 56,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama geologic
  57. Citakan:Cite journal
  58. Citakan:Cite web
  59. Citakan:Cite book
  60. Citakan:Cite journal
  61. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Margot1999
  62. Citakan:Cite journal
  63. 63,0 63,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama M03
  64. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama seedhouse2009
  65. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama moonwater_18032010
  66. Citakan:Cite web
  67. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Feldman1998
  68. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Saal2008
  69. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Pieters2009
  70. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Planetary
  71. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Colaprete
  72. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Colaprete2010
  73. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama hauri
  74. Citakan:Cite journal
  75. Citakan:Cite journal
  76. Citakan:Cite journal
  77. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama GB2009
  78. Citakan:Cite web
  79. Citakan:Cite journal
  80. Citakan:Cite web
  81. Citakan:Cite book
  82. Citakan:Cite journal
  83. 83,0 83,1 83,2 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Stern1999
  84. Citakan:Cite journal
  85. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Sridharan2010
  86. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama SolarViews
  87. 87,0 87,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama bbc
  88. Citakan:Cite web
  89. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Beletskii2
  90. Citakan:Cite web
  91. Citakan:Cite web
  92. Citakan:Cite journal
  93. Citakan:Cite web
  94. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Moon
  95. Citakan:Cite book
  96. Citakan:Cite web
  97. Citakan:Cite web
  98. Citakan:Cite web
  99. Citakan:Cite web
  100. Citakan:Cite web
  101. Citakan:Cite web
  102. Citakan:Cite web
  103. Citakan:Cite web
  104. Citakan:Cite web
  105. Citakan:Cite journal
  106. Citakan:Cite web
  107. 107,0 107,1 107,2 107,3 107,4 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Lambeck1977
  108. Citakan:Cite journal
  109. 109,0 109,1 109,2 109,3 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama touma1994
  110. Citakan:Cite journal
  111. Citakan:Cite web
  112. Citakan:Cite book
  113. Citakan:Cite book
  114. Citakan:Cite journal
  115. Citakan:Cite web
  116. Citakan:Cite web
  117. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama eclipse
  118. Citakan:Cite web
  119. Citakan:Cite journal
  120. Citakan:Cite journal
  121. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Sarma-Ast-Ind
  122. Citakan:Cite web
  123. Citakan:Cite web
  124. Citakan:Cite book
  125. Citakan:Cite book
  126. Citakan:Cite journal
  127. Citakan:Cite book
  128. Citakan:Cite news
  129. Citakan:Cite web
  130. Citakan:Cite journal
  131. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Hall1977
  132. 132,0 132,1 Citakan:Cite web
  133. Citakan:Cite web
  134. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama CNN
  135. Citakan:Cite web
  136. Citakan:Cite web
  137. Citakan:Cite web
  138. Citakan:Cite book
  139. Citakan:Cite press release Citakan:Webarchive
  140. Citakan:Cite news
  141. Citakan:Cite journal
  142. Citakan:Cite web
  143. Citakan:Cite web
  144. Citakan:Cite web
  145. Citakan:Cite web
  146. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama xinhua_20090301
  147. Citakan:Cite web
  148. Citakan:Cite web
  149. Citakan:Cite web
  150. Citakan:Cite web
  151. Citakan:Cite web
  152. Citakan:Cite web
  153. Citakan:Cite web
  154. Citakan:Cite web
  155. Citakan:Cite webCitakan:Dead linkCitakan:Pranala mati
  156. Citakan:Cite press release Citakan:Webarchive
  157. Citakan:Cite press release Citakan:Webarchive
  158. Citakan:Cite web
  159. Citakan:Cite web
  160. Citakan:Cite web
  161. Citakan:Cite web
  162. Citakan:Cite web
  163. Citakan:Cite web
  164. Citakan:Cite web
  165. 165,0 165,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama unoosa_q6
  166. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama unoosa_q4
  167. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama unoosa_q5
  168. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama unoosa_moon
  169. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama unoosa_q7
  170. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama iisl_2004
  171. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama iisl_2009
  172. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama Marshack
  173. Brooks, A. S. and Smith, C. C. (1987): "Ishango revisited: new age determinations and cultural interpretations", The African Archaeological Review, 5 : 65–78.
  174. Citakan:Cite book
  175. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama barnhart-and-germania
  176. Citakan:Cite book
  177. Citakan:Cite book
  178. Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama spacetoday
  179. Citakan:Cite web
  180. "Muhammad." Encyclopædia Britannica. 2007. Encyclopædia Britannica Online, p.13
  181. 181,0 181,1 Kasalahan pangutipan: Tag <ref> tidak sah; tidak ditemukan teks untuk ref bernama sciam